Η ΑΙ βοηθά τους επιστήμονες να διαβάσουν πάπυρο που θάφτηκε κατά την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ.

 Ερευνητές εκτιμούν ότι βρίσκονται στο κατώφλι μιας νέας εποχής στην κατανόηση της αρχαιότητας, καθώς, οπλισμένοι με τις δυνατότητες που παρέχει η τεχνητή νοημοσύνη, κατόρθωσαν να διαβάσουν το χαμένο κείμενο ενός έντονα αλλοιωμένου παπύρου, ο οποίος θάφτηκε κατά την έκρηξη του Βεζούβιου, πριν από σχεδόν 2.000 χρόνια.

Εκατοντάδες πάπυροι, οι οποίοι φυλάσσονταν στη βιβλιοθήκη πολυτελούς ρωμαϊκής βίλας στο αρχαίο Ηράκλειο καταστράφηκαν όταν η πόλη σαρώθηκε από ένα κύμα λάβρας, τέφρας και ελαφρόπετρας, το οποίο κατέστρεψε και τη γειτονική πόλη της Πομπηίας, το 79 μ.Χ.

Ανασκαφές οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 18ο αιώνα έφεραν στο φως 1.000 πλήρεις ή εν μέρει σωζόμενους παπύρους από την έπαυλη, η οποία εκτιμάται ότι ανήκε στον πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα, όμως το μαύρο μελάνι ήταν αδύνατο να διαβαστεί πάνω στους αποτεφρωμένους παπύρους, ενώ οι πάπυροι θρυμματίζονταν όταν οι ερευνητές επιχειρούσαν να τους ανοίξουν.

Η καθοριστική στιγμή στην προσπάθεια ανάγνωσης του αρχαίου υλικού στηρίχτηκε στην Πρόκληση του Βεζουβίου, ένα διαγωνισμό με έπαθλο 1εκατομμύριο δολάρια, τον οποίο διοργάνωσε το 2023 ο Μπρεντ Σιλς, επιστήμονας υπολογιστών στο Πανεπιστήμιο του Κεντάκι, με τη συνδρομή χορηγών από τη Σίλικον Βάλεϊ. Ο διαγωνισμός προσέφερε έπαθλα για όσους θα κατόρθωναν να αντλήσουν κείμενα από υψηλής ανάλυσης τομογραφίες ενός από τους παπύρους, διαδικασία που πραγματοποιήθηκε στις εγκαταστάσεις Diamond, στην κομητεία της Οξφόρδης, εκεί όπου φιλοξενείται ένα προηγμένο σύστημα σαρωτών.

Τη Δευτέρα, ο Νατ Φρίντμαν, στέλεχος αμερικανικής τεχνολογικής εταιρίας και ένας από τους χορηγούς του διαγωνισμού, ανακοίνωσε ότι μια ομάδα τριών φοιτητών, αποτελούμενη από το Γιουσέφ Ναντέρ στη Γερμανία, το Λουκ Φάριτορ στις ΗΠΑ και τον Τζούλιαν Σίλινγκερ στην Ελβετία, είχαν κερδίσει το μεγάλο έπαθλο των 700.000 δολαρίων, καθώς κατόρθωσαν να διαβάσουν 2.000 ελληνικά γράμματα από τον πάπυρο.

Οι παπυρολόγοι που μελέτησαν το κείμενο που αντλήθηκε από τον αποτεφρωμένο πάπυρο έμειναν εμβρόντητοι στο άκουσμα αυτού του κατορθώματος. "Πρόκειται για εξέλιξη που ανατρέπει πλήρως τα δεδομένα", ανέφερε ο Ρόμπερτ Φάουλερ, επίτιμος καθηγητής των Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ. "Υπάρχουν εκατοντάδες τέτοιοι πάπυροι, που περιμένουν να αποκαλύψουν τα περιεχόμενά τους".

Η Δρ. Φεντερίκα Νικολάρντι, παπυρολόγος στο Πανεπιστήμιο της Νάπολης δήλωσε τα εξής: "Πρόκειται για την αφετηρία μιας επανάστασης στην παπυρολογία του αρχαίου Ηρακλείου και της ελληνικής φιλοσοφίας γενικότερα. Είναι η μόνη βιβλιοθήκη που έφτασε σε εμάς από τους αρχαίους ρωμαϊκούς χρόνους".

Τον περασμένο Οκτώβριο, ο Φάριτορ κέρδισε το βραβείο των 40.000 δολαρίων καθώς ήταν ο πρώτος που αναγνώρισε τη λέξη "πορφυρός" στον πάπυρο. Το Νοέμβριο άρχισε να συνεργάζεται με το Ναντέρ, ενώ ο Σίλινγκερ, που ανέπτυξε έναν αλγόριθμο που ξεδίπλωνε αυτόματα τις ψηφιακές τομογραφίες, ένωσε τις δυνάμεις του  μαζί τους λίγες μόλις μέρες πριν την καταληκτική ημερομηνία του διαγωνισμού, στις 31 Δεκεμβρίου του 2023. Μαζί μπόρεσαν να διαβάσουν περισσότερα από 2.000 γράμματα στον πάπυρο, προσφέροντας στους ερευνητές την πρώτη ουσιαστική εικόνα των περιεχομένων του.

Πιθανολογείται πως συγγραφέας του παπύρου ήταν ο ποιητής και φιλόσοφος Φιλόδημος. "Το ύφος είναι πολύ στρυφνό, χαρακτηριστικό των γραπτών του, και το θέμα άπτεται ακριβώς του αντικειμένου του", σχολίασε ο Φάουλερ. Ο πάπυρος αναφέρεται στις πηγές της απόλαυσης, στέκεται στη μουσική και το φαγητό -ιδίως στην κάπαρη- και διερευνά το κατά πόσο η απόλαυση που προκύπτει από ένα συνδυασμό στοιχείων οφείλεται στα βασικά ή τα περιφερειακά συστατικά, στην αφθονία ή στην έλλειψη. "Στην περίπτωση της τροφής, δεν δεχόμαστε αμέσως ότι εκείνα τα πράγματα που σπανίζουν είναι απολύτως πιο απολαυστικά από ό,τι όσα αφθονούν", υποστηρίζει ο συγγραφέας. 

Ο Σιλς και οι συνεργάτες του αφιέρωσαν χρόνια προκειμένου να αναπτύξουν αλγορίθμους οι οποίοι ξεδίπλωναν ψηφιακά τους παπύρους και εντόπιζαν την παρουσία μελανιού μέσα από τις αλλαγές που επέφερε στις ίνες του παπύρου. Διέθεσε ελεύθερα τους αλγορίθμους στους διαγωνιζόμενους, προκειμένου να τους εξελίξουν στο πλαίσιο του διαγωνισμού.

Πέρα από τους εκατοντάδες παπύρους που περιμένουν τώρα τη σειρά τους, δεν αποκλείεται να βρίσκονται πολλοί ακόμη θαμμένοι στη βίλα, οπότε ενισχύονται τα επιχειρήματα για επανάληψη των ανασκαφών. Η ίδια τεχνολογία που εφαρμόστηκε στον πάπυρο θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στους παπύρους που περιβάλουν τις αιγυπτιακές μούμιες, ανέφερε ο Φάουλερ. Αυτοί, θα μπορούσαν να περιέχουν ένα ευρύτατο φάσμα κειμένων, από γράμματα και συμβόλαια ιδιοκτησίας, μέχρι λίστες για ψώνια και φορολογικές αποδείξεις, φωτίζοντας έτσι καλύτερα τις ζωές των απλών ανθρώπων στην αρχαία Αίγυπτο. Ο Φάουλερ επισημαίνει ότι υπάρχουν κιβώτια ολόκληρα με τέτοιο υλικό στα μουσεία.

Ο διαγωνισμός συνεχίζεται και φέτος, με στόχο την ανάγνωση του 85% του παπύρου, ώστε να τεθούν οι βάσεις για την ανάγνωση όλων εκείνων που έχουν έρθει ήδη στο φως. Οι επιστήμονες θα χρειαστεί να αυτοματοποιήσουν πλήρως τη διαδικασία της σάρωσης των επιφανειών του τυλιγμένου παπύρου, καθώς και του εντοπισμού του μελανιού στα πλέον κατεστραμμένα σημεία.

"Όταν ξεκινούσαμε, λιγότερο από ένα χρόνο πριν, ειλικρινά δεν ήμουν βέβαιος αν θα είχε αποτέλεσμα", δήλωσε ο Φρίντμαν. "Ξέρετε, οι άνθρωποι λένε πως το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία, όμως όποιος το υποστηρίζει αυτό δεν διαθέτει φαντασία. Η εμπειρία αυτή ήταν ένα συμπύκνωμα ευτυχίας. Είναι μαγικό αυτό που συνέβη, ακόμη κι ένας σεναριογράφος δεν θα μπορούσε να το είχε γράψει καλύτερα". 

• ΑΙ
• αρχαιολογία